Recht op autonomie (2)

Wanneer de teststreepjes positief kleuren, komt er op de meeste zwangeren een intensief medisch begeleidingstraject af, waarin hun autonomie nogal onder druk staat. Onderzoekers vonden een interessante rode draad in informatiebronnen voor nieuwe ouders. Zowel in rozige zwangerschapsbijbels als op no-nonsense websites luidt het dat je zelfbeschikking tijdelijk verleden tijd is. Met regelmaat duiken beelden op van buiken zonder hoofd en barenden die op de rug verlost worden. Lichaam en geest worden gescheiden. Hun lijf mag dan een absolute topprestatie leveren, zwangeren krijgen sterk de boodschap dat de foetus vanaf heden de lakens uitdeelt. Het effect van zwangerschapshormonen wordt meestal negatief beschreven in termen van emotionele vervreemding en vergeetachtigheid. En dat terwijl onderzoek net uitwijst dat zwangerschap een positief effect heeft op geheugen, concentratie en leercapaciteit.

Dan is er de breuklijn tussen actieve zorgverleners en afhankelijke barende. Op de websites van verlosafdelingen wordt beschreven “wat je kan verwachten”. Welke onderzoeken “de vroedvrouw zal uitvoeren”. Wanneer “je een knip krijgt”. In geboorteverhalen op zwangerschapsfora nemen jonge ouders die framing over en wordt gesproken in termen van “moeten” en “mogen”: niet overtijd mogen gaan, aan de monitor moeten. Uit getuigenissen blijkt ook hoe informatie vaak summier of verbloemd wordt doorgegeven. Scalpelectroden zijn een “pleistertje”. Een knip gaat in het “slijmvlies”. Het mag dan goed bedoeld zijn, als een oprechte bezorgdheid om ouders niet bang te maken de communicatie gaat bepalen, worden volwassen mensen kinderlijk behandeld. De fundamentele notie van zelfbeschikking ontbreekt in de taal over geboorte, en vaak ook in de praktijk.

Je bent geen omhulsel

Dit gaat breder dan bevallen alleen. Ook voor wie zwangerschap niet op de planning staat, maakt autonomie uit. Dàt je lichaam zwanger kan worden, bepaalt mee je maatschappelijke positie. Zelfbeschikking in voortplanting staat op de helling in het huidige politieke klimaat in de V.S. en Europa. Dit is een kwestie van fundamentele menselijke waardigheid. “You are not a suitcase”, zegt de Britse mensenrechtenorganisatie Birthrights. Het is een knipoog naar een ethisch basisprincipe van Immanuel Kant: dat je als mens nooit een middel bent dat ingezet kan worden om een doel te bereiken. Je bént een doel.

Een geboorte is niet gewoon een geboortekanaal, wat biomechaniek en uiteindelijk hopelijk een blozende boreling. Het is een levensgebeurtenis waarin je een volwaardige mens blijft met het fundamentele recht om over jezelf te beschikken. Over je eigen lichaam ben je geen leek. Geboorte is meestal een moment van grote kwetsbaarheid. Juist daarom hoort de waardigheid van barenden extra beschermd te worden. Die laat je nooit achter bij de deur. Wat in elk ander bed geldt over seksuele integriteit, geldt ook in het kraambed: niets zonder toestemming.

Geïnformeerd beslissen

Een bevalling mag zo oncontroleerbaar zijn als ze wil, volgens mensenrechten en patiëntenrecht heeft elke barende recht op informed consent. Dat betekent dat geen enkele behandeling, van vaginaal toucher tot monitoring, mag uitgevoerd worden zonder vrije, voorafgaandelijke toestemming van de geïnformeerde patiënt. Die instemming kan impliciet zijn: je kan toestemmen door bijvoorbeeld een arm uit te steken voor een bloedafname. Wat niet kan: dat zorgverleners een voorkeurspiste aankondigen en het toestemmingsvakje meteen afvinken. Daarom is er in de opleiding en in de media steeds meer aandacht voor “shared decision making”, waarbij patiënten en zorgverleners na overleg samen tot een behandelingsplan komen. Maar ook hier mag de uitwisseling van informatie “shared” zijn, de voorkeuren van de arts mogen “beleid” heten en die van zwangere “wensen”: uiteindelijk beslist de zwangere.

Veel ouders geven aan dat ze weinig betrokken zijn in beslissingen over perinatale zorg. Er is een behoorlijke machtsafstand in de zorg. Geboorte wordt maatschappelijk bovendien als een medische crisis gezien. Veel ouders ervaren dus een zekere druk om gewoon te doen wat er gevraagd wordt, en weten vaak niet dat er een alternatief is. Ze kennen het recht om ja te zeggen, maar dat gaat hand in hand met het recht om nee te kunnen zeggen. Zorgverleners kunnen behandelingen adviseren maar nooit afdwingen. Het is een mensenrecht om niet onwaardig, onmenselijk of wreed behandeld te worden. Medisch filosofe Elselijn Kingma zegt het zo: “Zolang wij voor volwassenen besluiten dat ze mogen zeggen: ‘Kom niet aan mijn lichaam’, kun je voor zwangere vrouwen geen uitzondering maken.”

Zacht aanwezige, koesterende zorgverleners zijn van onschatbare waarde om zwangeren te begeleiden door één van de grootste uitdagingen van hun leven. Het is in moeilijke situaties niet eenvoudig om steeds de beste voorwaarden te scheppen voor zelfbeschikking. Maar het is een prioriteit.

In de volgende aflevering hebben we het over de vraag die onmiddellijk opkomt bij vrije keuze: en de baby dan? Spoiler: daarmee valt het wel mee.

Dit project is een samenwerking met Celia Ledoux, waarvoor hartelijke dank!

Uw feedback blijft welkom, ook op Facebook en Instagram.

Verder lezen kan onder andere hier:

• Belgische patiëntenwet (2002)
• Het mensenrecht op informed consent en refusal, uitgelegd door Human Rights in Childbirth
• De Dignity survey vanBirth Rights (V.K., 2013)
• Interview met Elselijn Kingma (NL, 2018)
• Onderzoek over informatiebronnen voor ouders (Rudolfsdottir, Ijsland, 2000)
• Scriptie over geboorte-ideologie in populaire literatuur (Toronchuk, V.S., 2012)
• Kwalitatief onderzoek over hoe barenden (geen) controle ervaren (Carter, V.S., 2010)
• Onderzoek over informed consent en werkpunten in zorg (Goldberg, V.S., 2009)

*Disclaimer* In dit project proberen we te laten zien hoe mensenrechten spelen in geboorte. We pretenderen niet exhaustief te zijn of dat deze rechten momenteel gegarandeerd worden. We hopen wel dat het mensenrechtenkader de weg vindt naar praktijken en opleidingen. We kijken er naar uit dat reproductieve rechtvaardigheid het richtsnoer wordt voor de dialoog tussen zorgverleners en ouders en in ons denken en spreken over seksualiteit, zwanger worden, zijn en bevallen.